ડૉ. લોહિયાનો જન્મ ૨૩ માર્ચ ૧૯૧૦ના રોજ ઉત્તર પ્રદેશના અકબરપુર નામના ગામમાં થયો હતો. તેમના પિતા શ્રી હીરાલાલ લોહિયા અને માતા કુમારી ચંદાદેવી હતા. તેમનો પરિવાર મૂળ રાજસ્થાની હતો. મિર્ઝાપુર આવ્યા બાદ તેમના પૂર્વજો લોખંડનો વ્યવસાય કરવા લાગ્યા. પરિણામે તેમની પારિવારિક અટક ’લોહિયા’ બની ગઈ.ડૉ.રામમનોહર લોહિયા અઢી વર્ષના હતા ત્યારે તેમની માતાનું અવસાન થયું હતું. તેનો ઉછેર તેના દાદી અને પિતા દ્વારા થયો હતો. લોહિયાજી બાળપણથી જ અભ્યાસ અને રમતગમતમાં હોશિયાર હતા ૧૯૨૫માં મેટ્રિકની પરીક્ષા ફર્સ્ટ ડિવિઝન સાથે પાસ કરી. બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીમાંથી ઇન્ટરમીડિયેટ પાસ કર્યું. આ પછી, ઈશ્વરચંદ વિદ્યાસાગર કોલેજમાંથી બીએ કર્યા પછી, તેમણે બર્લિન યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવી અર્થશાસ્ત્ર” વિષય પર ડોક્ટરેટની ડિગ્રી મેળવી. ડૉ.રામમનોહર લોહિયા દસ વર્ષની ઉંમરે તિલકની સભામાં ભાગ લીધો હતો ત્યારબાદ તેઓ ભારતીય રાજકારણમાં ક્રિય સક્રિય રસ લેતા થયા.૧૯૨૮માં નહેરુ સાથે તેમનો પરિચય થયો હતો ૧૯૩૪ માં, જયપ્રકાશ નારાયણ સાથે નરેન્દ્ર દેવની “સમાજવાદી”પાર્ટીમાં જોડાયા. અને ’કોંગ્રેસ સમાજવાદી’નું સંપાદન પણ કર્યું.૧૯૩૫ માં તેમને કોંગ્રેસના વિદેશ વિભાગના પ્રમુખ બનાવવામાં આવ્યા. તેઓ ૧૯૪૨માં ભારત છોડો ચળવળ સક્રિય ભાગ ભગભજવ્યો હતો ભારત છોડો ચળવળ દરમિયાન ભૂગર્ભમાં રહી ચળવળને સક્રિય બનાવી તેમણે કોંગ્રેસ રેડિય નામના ગુપ્ત રેડિયોની સ્થાપના અને સંચાલન પણ કર્યું, જે તેઓ કલકત્તા અને બોમ્બેથી ગુપ્ત રીતે ચલાવી ઉશ્કેરણીજનક ભાષણો પણ પ્રસારિત કર્યા બ્રિટિશ સરકાર તેને પકડે તે પહેલા તેઓ નેપાળ ભાગી ગયો હતો, ત્યાં તેમની જયપ્રકાશજી સાથે ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. ત્યાંથી ભાગીને તે ભારત પાછો આવ્યો ૨૦ મે ૧૯૪૪ ના રોજ બ્રિટિશ સરકારે તેમના પર અમાનવીય અત્યાચાર ગુજારી.આગ્રા જેલમાં ધકેલી દીધા ૧૧ એપ્રિલ ૧૯૪૬ના રોજ, બ્રિટિશ સરકારે લોહિયા અને જયપ્રકાશને મુક્ત કર્યા. આ પછી તેણે ગોવાની આઝાદી માટે આંદોલન શરૂ કર્યું. તેમને ૨૮ સપ્ટેમ્બરથી ૮ ઓક્ટોબર ૧૯૪૬ સુધી ગોવા સરકાર દ્વારા જેલમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. તેમની વિચારધારા ના કારણે નેહરુ સાથે મતભેદ થતાં કોંગ્રેસના સભ્યપદેથી રાજીનામું આપી દીધું હતું.આઝાદી બાદ નવી સરકારમાં તેઓ ૧૯૬૬ સુધી સંસદમાં વિપક્ષના સભ્ય હતા, મજબૂત વિપક્ષની અસરકારક ભૂમિકા ભજવી હતી. ડૉ. રામ મનોહર લોહિયા ૧૨ ઓક્ટોબર ૧૯૬૭ના રોજ અવસાન થયું ડૉ. રામ મનોહર લોહિયા દેશની આઝાદી માટે તેમણે કરેલા કાર્યોને કારણે દેશવાસીઓ તેમને હંમેશા યાદ રાખશે. તેઓ માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં સમાનતા અને આર્થિક સમાનતાના પક્ષમાં હતા.તેમની સમાજવાદી વિચારધારાને કારણે આજે પણ એક આદર્શ અને પ્રેરણારૂપ છે. કેટલાક રાજકારણીઓ તેમની વિચારધારાથી પ્રભાવિત થઈને કામ કરવા માગે છે. સમતાવાદી, માનવતાવાદી વિચારધારા પર આધારિત રાજનીતિને દિશા આપનાર ડો.લોહિયા દેશની સેવામાં કરેલા કાર્યોને કારણે લોક નાયકની ઉજળી છબી સાથે હંમેશા આપણી વચ્ચે જીવંત રહેશે આજે સમગ્ર ભારતમાં તેમની યાદમાં કોલેજો યુનિવર્સિટીઓ અને હોસ્પિટલો બનાવવામાં આવેલ છે
– ડો.જીતેશ એ.સાંખટ
