જન્મ અને મૄત્યુ એક મહોત્સ્વ છે,એક પ્રસંગ પણ છે. બંનેના આગમનથી જીવાત્માની યાત્રાનો પ્રારંભ થાય છે. જન્મ સમયે આપણે ખૂશી વ્યક્ત કરતા હોઈએ છીએ, પણ મૄત્યુ આપણને ભયાનક લાગે છે. તે દરેક પ્રાણી માટે દુ:ખદાયી પણ છે. તેથી આપણે હંમેશા મૄત્યુથી ડરતા હોઈએ છીએ. કેટલાક લોકો મૄત્યુને પ્રેમથી વહાલું કરતા હોય છે. કંટાળી આપઘાત કરી લેતા હોય છે. આમતો મૄત્યુ આપણા માટે જટીલ સમસ્યા બની જાય છે. હકીકતમાં મૄત્યુ આપણુ નવુ મુકામ બનીને આવે છે. એવી જ રીતે જન્મ પણ આપણને નવા મુકામ તરફ દોરી જાય છે. જોકે આપણે બંને ઘટનાઓનો આનંદ જાતે માણવા સક્ષમ કે સબળ હોતા નથી. એટલેકે આપણે પોતે આ અનેરા ઉત્સવની મોજ ઉઠાવી શકતા નથી. આપણે બંને ઘટના સમયે સભાન હોતા નથી. જન્મ સમયે આપણે રડતા હોઈએ છીએ. પણ સગા–વાહલા આપણા આગમનથી ખૂશ થઈ આનંદની છોળો ઉડાવતા હોય છે. જ્યારે મૄત્યુ સમયે સગા–વાહલા રડતા હોય છે. આપણે ઇશ્વર સાથેના સંવાદનો આનંદ ઉઠાવાનો લહાવો લેતા હોઈએ છીએ. હું આને એક સિક્કાની બે–બાજુઓ સમજુ છું. જ્યાં સુધી કોઈ પણ સિક્કાને બંને બાજુઓ પ્રાપ્ત થતી નથી, ત્યાં સુધી કોઈ પણ સિક્કો ચલણમાં આવી શકતો નથી. જીવાત્માએ પણ જન્મ અને મૄત્યુ રૂપી ઘટતી ઘટનાઓને એક ચલણી સિક્કાની માફક સ્વિકારી લઈ લખચોરાશી યોનીની યાત્રા કરવી રહી. મને મૄત્યુનો કદી ડર લાગતો નથી. હું જન્મ કે મૄત્યુને એક સહજ ઘટના તરીકે લેવા આપ સૌને અનુરોધ કરુ છું. વિવિધ યાત્રા પ્રવાસે નીકળેલો યાત્રાળુ એક પછી એક બસ અથવા ટ્રેન કે હવાઈ જહાજ બદલતો રહે છે. તેમ આપણે પણ જુદી–જુદી યોનીમાં અવતાર ધારણ કરતા રહીએ છીએ. આપણી આ યાત્રામાં ઘણીવાર અમુક પરીવહનમાં થયેલી યાત્રા જીવન પરીયંત યાદ રહી જાય છે. તેમ જીવાત્માની કેટલિક યોનીમાં થયેલી અવતારી યાત્રા યાદગાર બની જતી હોય છે. અર્થાત આત્મકલ્યાણનું પુણ્ય કમાય લઈ, આત્મ શુદ્ધિનું લક્ષ્ય પણ હાંસલ થઈ શકતું હોય છે. આવું પુણ્ય કોઈવાર આત્માને પરમેશ્વરનો અંશ બનાવી દે છે. આપણે આ બધી બાબતોથી અળગા રહી જીવનની નાવ ચલાવતા રહીએ છીએ. લક્ષ્ય ભટકેલી આપણી નાવ કિનારા સુધી પહોંચી શકતી નથી. સંસાર–સાગરમાં સૄષ્ટિના પ્રલય સુધી આપણી મંજીલથી ભૂલી પડેલી નાવ ભટકતી રહે છે. માટે કહેવાનું મન થાય:
“જીવનના રહસ્યોનો ઉકેલ કોઈ ધર્મગ્રંથોમાં નથી જોવા મળતો,
આત્મકલ્યાણનો માર્ગ કોઈ મંદીર કે મસ્જીદમાં શિષ જુકાવી નથી જડતો”
આત્માને ઓળખી લેવા ભીતરના ભેરુનો સંગ કરવો પડે છે. તેને શોધવા બાહ્ય આડંબર ત્યજવો પડે છે. એકાંતના આંગણે પ્રતિક્ષા કરવાથી ભીતરનો ભેરુ મળી જાય છે. મારો ઉતરાર્ધ શરુ થઈ ગયો છે. હું મારા ભીતરના ભેરુની શોધમાં મારા એકાંતના આંગણે ડેરો જમાવી બેસી જાવ છું. તેનો મિઠો ટહુકો કોયલના ટહુકા કરતા પણ વધુ આનંદ આપે છે. તેનો થોડો સંવાદ પણ કોલેજના શિક્ષણથી ભવ્ય લાગે છે. ભીતરના જ્ઞાન જેવો પ્રકાશ કોઈ પણ યુનિવર્સીટી આપી શકે નહિ. મને બંધ આંખે તેનો ઉજાસ દૄષ્ટિપાત થાય છે. નિરંતર સૂર્યની માફક પ્રકાશતો ભીતરના જ્ઞાનનો ઉજાસ મને દિશા દર્શન કરાવે છે. અજ્ઞાનથી સબડતા ઘોર અંધકાર વચ્ચે સંસાર–સાગરમાં મારી નાવ અંતર કાપી રહી છે. મૄત્યુનો મુકામ કઈ વેળાએ આવી પહોંચશે તેની મને ખબર ન હોવા છતાં ઉર આનંદથી છલોછલ ઉભરાય છે. જેમ એક યાત્રાળુ વધુ ને વધુ સ્થળ જોવાનો ભૂખ્યો હોય છે. તેમ હું પણ મારા અવનવા સેવા ક્ષેત્રોમાં કદમ ઉપાડવાનું ચૂકવા માગતો નથી. જોકે મારી ઇચ્છા મુજબ મારા કદમ ઉપડતા નથી. થાકેલા ચરણો શી રીતે ગતિ પકડી શકે? પ્રવાસનો છેલ્લો સમય હોય ત્યારે પ્રવાસી થાકે જરૂર છે. પણ થાકીને પરત ફવા યાત્રા ટુંકાવતો નથી. તેમ હું પણ મારા ઉતરાર્ધમાં સેવા ક્ષેત્રમાં ઉતાવળ કરવા માગતો નથી. માણસને ઇશ્વરની કૄપા વિના સફળતા મળતી નથી, તેની મને ખબર છે,એટલે હું માત્ર મારો યત્ન કરતો રહુ છું. સફળતા ઇશ્વરની ઇચ્છા હશે તો અવશ્ય મળશે. તે મંત્ર મારુ ચાલક બળ પુરવાર થયુ છે.
મૄત્યુ શું છે? પ્રશ્ન બધાનો માથાનો દુ:ખાવો સાબીત થયો છે. તેને ટાળવા માણસ અધિરો બન્યો છે. રોજ અવનવા સંશોધન કરી અવનવી ઔષધી શોધી કાઢતો માણસ દુ:ખી શા માટે થઈ રહ્યો છે. એક તરફ ઔષધિની ખોજ કરતો માણસ ઊભો છે. તો બીજી તરફ ખાદ્ય પદાર્થોમાં ઝેરી દ્રવ્યોની ભેળસેળ કરતો માણસ અડીખમ બનીને ઊભો છે. ખબર નથી પડતી મૄત્યુને શી રીતે ખાળી શકાશે.
એક મકાન ખાલી કરવાનું કામ ચાલતું હતુ. એટલામાં કોઈ એક મજૂરનો અવાજ આવ્યો. આ કબાટ ખૂબ વજનદાર લાગે છે. થોડા વધુ માણસોને બોલાવવા પડશે. શેઠના કાને તે વાત પડતા જ શેઠે થોડા વધુ મજૂરો બોલાવ્યા. મજૂરો આવી પહોંચ્યા. આવનાર મજૂરોને કબાટ બહાર કાઢવાનો છે કે અંદર લઈ જવાનો છે, તે કહેવામાં આવ્યું ન હતુ. તેથી આવનાર મજૂરો કબાટને અંદર ધક્કો મારી કબાટને અંદર લઈ જવા પ્રયત્ન કરતા હતા. જ્યારે અગાઉ કામ કરતા હતા તે મજૂરો કબાટને બહાર કાઢવા મથતા હતા. બંને વચ્ચે સંકલન ન હતુ. કબાટ શી રીતે બહાર નીકળી શકે? એક માણસ મૄયુને ટાળવા મથે છે. બીજો મૄત્યને બોલાવતો હોય તેમ ખાદ્ય પદાર્થોમાં ઝેરી પદાર્થોની આડેધડ ભેળસેળ કરતો રહે છે. વધુ ધન કમાવાની હોડ વચ્ચે જીવતો માણસ પાયમાલ થઈ રહ્યો છે. નૈતિક મુલ્યોનો કચ્ચરઘાણ વળી રહ્યો છે. ભ્રષ્ટ માણસ ભ્રષ્ટાચાર મિટાવવા નીકળ્યો છે. સાધુ સંતો ધન દોલતના ઢગલા પર બેસી ત્યાગના ભાષણની મધૂરી મોરલીના સૂર છેડી ધનિકોનું ધન જુટવી રહ્યા છે. મતલબી માયાની જાળમાં સૌ ફસાઈ રહ્યા છે. ત્યારે મૄત્યુના મહોત્સવમાં મહાલવાની કોની તાકાત છે.
એક મોટા શેઠ હતા. તેને એક દીકરો હતો. તે લગભગ અઢાર વર્ષનો થયો હશે. એક દિવસ તે મિત્રો સાથે તળાવમાં નહાવા ગયો હતો. શેઠના દીકરાનો અચાનક પગ લપસી જતા તે ઉંડા પાણીમાં ગરકાવ થઈ ગયો. તરવૈયાને બોલાવવામાં આવ્યો. મહામહેનતે શેઠના દીકરાનું શબ હાથ લાગ્યુ, શેઠ વિલાપ કરવા લાગ્યા. એક મહાપુરુષ આવી પહોંચ્યા. શેઠને દુ:ખી જોઈ નગરજનોએ મહાપુરુષને મદદ કરવા વિનંતિ કરી. મહાપુરુષ બોલ્યા: “શેઠ તમારા પુત્રસુખની અવધી પુર્ણ થઈ છે. તેથી વ્યથિત થવાનું કોઈ કારણ નથી. તમારે તેની પાછળ દાન પુણ્ય કરવાનો આનંદ ઉઠાવવાની તક લેવી જોઈએ. તેમ કરી તમે મૄત્યુનો મલાજો શોભાવી શકો છો. તેનું મહત્વ પણ વધારી શકો છો.” શેઠ શાંત પડતા નથી. રોકકળ કરી તે માથુ પટકવા લાગે છે. નગરજનોની વિનંતિને લઈ. મહાપુરુષ મૄત્યુ પામેલ શેઠના પુત્રને સજીવન કરી આપે છે. સજીવન થયેલો પુત્ર લોકોને હેરાનપરેશાન કરવા લાગે છે. શેઠને પણ રોજ ઢોરમાર મારી અધમુવા કરી દુ:ખી દુ:ખી કરી દેતો. હવે બધા કંટાળી મહાપુરુષની શોધમાં નીકળી જાય છે. રણમાં ગુલાબની શોધ જેવુ કામ અઘરુ હોવા છતાં સૌ મહેનત કરવા લાગી જાય છે. વર્ષોની મહેનતના અંતે પેલા મહાપુરુષ અચાનક મળી જાય છે. થાકેલા નગરજનો અને શેઠ તેને પાઈ લાગી દીકરાને પુન: મૃત્યુ આપવા અરજ કરે છે. મહાપુરુષ વિનંતિને માન આપી. શેઠના પુત્રને પુન: મૄત્યુ આપી. વિદાય થવા પગ ઉપાડે છે. શેઠ તેના ચરણોમાં પડી જાય છે. ક્ષમા–યાચના માગી જીવિત થયેલ પુત્રનું એકાએક વલણ કેમ બદલાયુ પ્રશ્ન મહાપુરુષને સંબોધીને પુછે છે. બાપજી હસીને બોલે છે રુણાનુબંધન પુર્ણ થયા પછી એક પણ વ્યવહાર ટકી શકતો નથી. સજીવન તમારા પુત્રનો ક્રુરતાનો વ્યવહાર આગામી જન્મનો બદલો હતો. તે પુર્ણ ન થાય ત્યા સુધી હું પણ આપને મદદ કરી શકુ તેમ ન હતો. એટલે હું આપને મળવા ઇચ્છતો ન હતો. ઇશ્વરની લીલાને તોડવાનો કોઈનો અધિકાર નથી. એટલે મિરાબાઈ ગાય છે. “રામ રાખે તેમ રૈયે ઓધવજી રામ રાખે તેમ રૈયે”
આજ–કાલ ટેક્નોલોજીના ઉપકર્ણો આપણને જેમ રાખે તેમ રહેવા આપણે ટેવાય ગયા છીએ. પૄથ્વી પર જાણે આપણો કાયમી કબજો અકબંધ રહેવાનો હોય તેમ આપણે વર્તી રહ્યા છીએ. પૄથ્વીનો કાયમી પરવાનો તાજો કરી લીધો હોય તેમ માણસ ઉધામા કરી રહ્યો છે. માણસ એ પણ જાણતો નથી. દુનિયાનો સર્જનહાર તેની સૄષ્ટિને શોભાવવા કયા જીવને તેની કમાંડ સોપવા માગે છે. પરમકૄપાળુ પરમેશ્વર દયાળુ છે. તેણે મારો અનેક વેળાએ બચાવ કરી જીવનનો પરવાનો તાજો કરી આપ્યો છે. હું મારો પરવાનો તાજો કરવો કે નહિ. તેનો સંપુર્ણ આધાર કર્મફળને આધિન ઇશ્વર અબાધિત સમજુ છું. મને મૄત્યુનો મહોત્સવ પણ માણવો ગમે છે. સર્જન અને વિસર્જન ઇશ્વરની લીલા છે. ઇશ્વરની લીલાનો વૈભવ નીરાળો અને અચરજ પમાડે તેવો હોય છે.
યમરાજ પોતાનો હિસાબકિતાબ મેળવી રહ્યા હતા. દીવાળીના પર્વનું પાંચમુ પર્વ એટલે ભાઈબીજ આ દિવસે દરેક ભાઈ પોતાની બહેનના ઘરે જમવા જવાની પરંપરા આપણે ત્યાં વર્ષોથી ચાલે છે. આ પરંપરા દેવલોકમાં હોવાનો ઉલ્લેખ આપણને શાસ્ત્રોમાં મળી આવે છે. ઉપર મુજબની વાઈકા મુજબ યમરાજના બહેન યમુના પોતાના બંધુને ભોજન માટે બોલાવવા આવે છે. યમરાજ પોતાનું કાર્ય પતાવી બહેન યમુના સાથે ભોજન લેવા યમનાના નિવાસસ્થાને આવી પહોંચે છે. યમરાજ ભોજન લઈ પાછા ફરતા પહેલા બહેનને દક્ષિણા આપવા પોતાનો હાથ લંબાવે છે. બહેન યમુના દક્ષિણા સ્વિકારતા પહેલા વચન માગે છે. કોઈ પણ ભાઈ પોતાની બહેનના ઘરે ભાઈબીજના દિવસે ભોજન લેવા પધારી બહેનનો આશિર્વાદ પ્રાપ્ત કરશે. તેને મૄત્યુ સમયે યમલોક દ્વારા આપવામાં આવતી પીડા સહન કરવી પડશે નહિ. યમરાજ બહેન યમુનાને તથાસ્તુ કહી વિદાય થાય છે.
વાર્તાનો સાર માત્ર પિડામાંથી મુક્તિ મેળવવાનો નથી. પણ વ્યક્તિના કર્તવ્ય પ્રત્યેની નિષ્ઠા પણ સુચવે છે. આપણને આ વાર્તાના પ્રસંગ દ્વારા બહેનની લાગણી અને માગણી એમ બંનેનું સન્માન થતુ જોવા મળે છે. કોઈ પણ ભાઈ તેની બહેનના ઘરે ભોજન લેવા જશે, તો તેને પોતાની બહેનની લાગણીના સરોવરમાં ડૂબકી મારી પિડિતોની પિડાનું દર્શન કરવાનું સદભાગ્ય પ્રાપ્ત થશે. માનવતાની મહેંક માણવા મળશે. જિંદગી સાથે દોસ્તી બાંધતી મારી કવિતાથી મંગળાચરણ કરીશ.
“જિંદગી”
શબ્દ થઈ વહી ગયો ગગનમાં,ફૂલ બની મહેંકી ગયો ચમનમાં,
કાશ હવે મળે તું કોઈ બીજા જન્મમાં;
લાખ લુટાયા હશે સપના,
ઉડી હશે ઉંઘ રાતમાં.
તારી સફર આ બની ગઈ છે,
પવનની લહેરખી,
દોસ્ત જિંદગી આવેને જાય,
થાય સફર મુલકની,
અંધારા થાય અજવાળા થાય,ચાલે ઘટમાળ જીવનની.
એક સમય હતો, એક દિવસ હતો, એક મજાનો મુકામ હતો,
ભલુ કરવાનો તરવરાટ હતો.
પાસે બેસી કરતો મિઠી વાત,
સંવાદની સાંકળ રચી ઉરમાં ભરતો હામ.
“ઝગમગ” કહે થઈ ગઈ કહાની હવે નથી રઈ જીન્દગાની,
દૂર નીકળી ગયા તમે,અહીં રહ્યા અમે,
લટાર મારી આવજો વળી આદરીશુ કામ,
અમે અને તમે.
કાશ, કામણ કરે સમય કોઈ લઈ આવે મોજ મળવાની.
(લેખક:- લાભુભાઈ ટી. સોનાણી)
અનુભવના ઓટલે અંક ૩૨
