ખેતી સાધન અને બીયારણ વિના થઈ શકતી નથી. તેમ સુખ અને દુ:ખ સહન કર્યા વિના જીવન રૂપી ગાડી ચાલી શકતી નથી. જીવની તે ઉર્જા છે. વિજળીની શક્તિથી જેમ બલ્બ ટ્યૂબલાઈટ સળગે છે. તેમ ઉતાર ચડાવ જીવનમાં આવતા–જતા રહે છે. જેને આપણે સુખ–દુ:ખ તરીકે ઓળખીએ છીએ. આપણને ભૂખ લાગે ત્યારે થોડુ કષ્ટ અનુભવીએ છીએ. પણ પેટમાં પડતા જ તૄપ્ત થઈ કાર્ય કરવા લાગીએ છીએ. જો ભૂખ ન લાગે તો આપણને છપ્પન ભોગ તૈયાર હોય તો પણ જમવાની ઇચ્છા થતી નથી. જો આપણે ભોજન જ ન લઈ શકીયે તો શરીરને શક્તિ ક્યાંથી મળે? જેમ આપણે ભૂખ રૂપી થતી પિડાનો સહજ સ્વિકાર કરી લીધો છે. તેમ આપણે સુખ કે દુ:ખનો સ્વિકાર કરી તેની સામે જજુમવા તૈયાર થઈ જવુ જોઈએ. ભગવાન રામચંદ્રજીને રાજગાદી મળવાની હતી. તેના બદલે તેમને ૧૪ વર્ષનો વનવાસ મળ્યો હતો. તેમણે આવી પડેલા પડકારનો હસ્તા મુખે સ્વિકાર કર્યો હતો. ભગવાન કૄષ્ણને ઘણા અપમાન સહન કરવા પડ્યા હતા. તેમ છતાં તેમણે તેનો સામનો કર્યો હતો. માટે આપણે આજે પણ હજારો વર્ષો વિતી ગયા પછી પણ તેમને યાદ કરતા ધરાતા નથી. રાજા હરીચંદ્ર અને તારા મતિ રાણી, રાજા નળ અને દમયંતિ રાણીને પડેલા દુ:ખોનો પહાડ ઢંઢોળવા જઈએ તો સંખ્યાં બંધ પુસ્તકોના પાના ભરવા પડે. આજે સત્યપ્રિય રાજા હરીચંદ્ર અને નળરાજાને વચન પાલક તરીકે યાદ કરવામાં આવે છે. કારણકે તેમણે જીવન જીવવાની કલા હસ્તગત કરી આદર્શ જીવન જીવી બતાવ્યું છે.
ઘણા નાસ્તિક લોકોને પ્રશ્ન ઉદભવતો હોય છે. ભગવાનને ધરતી પર અવતાર શા માટે લેવો પડે છે? તેઓ તો સૄષ્ટીના સરજનહાર છે. તેમ છતાં અસુરોનો નાશ કેમ કરી શકતા નથી. અવતાર ધારણ કર્યા વિના પણ તેઓ લોકોને અસુરોના ત્રાસમાંથી મુક્ત શા માટે કરી શકતા નથી! નાટકનો દિગ્દર્શક કલાકારોને પોતાનું ઉત્તમ પાત્ર ભજવી બતાવવા અભિનયનો પડકાર આપવા ઘણી વેળાએ કેટલાક પાત્રનો અભિનય પોતે કરી બતાવવાનું પસંદ કરતા હોય છે. તેમ સંસારભૂમિના તક્તા પર ભજવાતા નાટકના કલાકાર તરિકે ઇશ્વર પણ આ ધરતી પર અવતાર ધારણ કરી પોતાનું પાત્ર ભજવી બતાવે છે. આમ, સૄષ્ટીના સર્જકને જીવોના કલ્યાણ માટે પૄથ્વી પર અવતાર ધારણ કરી દુ:ખ અને સુખના દ્વંદમાંથી પસાર થવું પડે છે. આ જગતમાં દરેક પદાર્થ, ચીજ વસ્તુ કે જીવ સૄષ્ટીના પ્રત્યેક જીવો બેવડા વલણ સાથે વર્તે છે. દા.ત. લીમડો કડવો હોય છે. પણ પાકેલી લિંબોળી મીઠી હોય છે. સત્ય બોલનારા લોકો અવિવેકી લાગે છે. પરંતુ તેમની સલાહ હીતકારી નીવડે છે. ખોટી પ્રશંસા કરનારા લોકો પોતાનું સ્થાન જમાવવા ડગલે ને પગલે વખાણનો વૈભવ પાથરી આપણા દિલમાં સ્થાન જમાવી દે છે. પણ તેઓ દેખીતા દોષને છુપાવતાં હોય છે. આવા તકવાદી લોકોને ઓળખી લેવા જોઈએ. સાવધાની પુર્વક જે પોતાના જીવનપથ પર ડગ માંડતો રહે છે. તે પોતાના આધ્યાતમિક અર્થાત આંતરીક પ્રદેશમાં સુખ નામનું વૄક્ષ ઉગાડી શકે છે. બાહ્યજગતના સુખને અવગણી ભીતરમાં ગુંજતો સોહમનો નાદ જેઓ સાંભળી શકે છે. તે પરમધામને પામી જાય છે.
મને ભીતરની સુરાવલી રંજક અને આહલાદક લાગે છે. મારા અનુભવ પ્રમાણે તે આપણા જીવનના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં ઉજાસ પાથરી દે છે. આ અવસ્થાએ પહોંચતા જ આપણુ જીવન આપણને હર્યું–ભર્યું લાગે છે.
ભીતરના સંગીતની તાકાત આપણા જીવનની ગાડીને ઉર્જા આપે છે. અન્યની દ્રષ્ટીએ દેખીતું દુ:ખ આપણા માટે વિકાસની કેડી કંડારનારું નજરાણુ બની જાય છે. સમય જતા તે આપણને સહજ લાગવા લાગે છે. જિંદગી પોતે એક કોયડો બની આવે છે. પણ તેના આટાપાટા જે ઉકેલી શકે છે. તેના માટે તે સ્વર્ગની નીસરણી બની જાય છે.
દેવી પારવતી અને ભગવાન શંકરનો સંવાદ ચાલતો હતો. મૄત્યું લોકના જીવોમાં માનવને મળેલી બુદ્ધિ, સ્વાર્થ, લોભ, લાલચ, મોહ, ઈર્ષ્યા જેવી શક્તિ આપી શા માટે ભૂલભૂલામણીમાં ફસાવ્યો છે? ભાથામાંથી તીરની જેમ દેવી પારવતીના મુખમાંથી શબ્દબાણ નીકળી રહ્યાં હતાં. બાકી તો નીરવ શાંતિએ કબજો બરાબર જમાવી રાખ્યો હતો. ભગવાન શંકરનું મૌન તુટ્યું “હે દેવી તમે જાણો જ છો કે ભગવાન વિષ્ણુ અને બ્રહમાની સયુક્ત શક્તિ વડે નિર્માણ પામેલ જગતના જીવોની મુક્તિનું દ્વાર કેવલ માનવ દેહ ખોલી શકે છે. માનવ આ અદભૂત શસ્ત્ર વડે ઇશ્વર અર્થાત વિષ્ણુ કે બ્રહમાની જેવી શક્તિ પણ પ્રાપ્ત કરી જગતના જીવોને ઉગારી શકે છે. આ માટે માનવને સમર્પણ, ત્યાગ, દયા, સંવેદના જેવા બીજાનું ભલુ કરી શકે તેવા ગુણો પણ આપ્યા છે. હે દેવી સાંભળો માણસ સ્વાર્થી બની પોતાનું કલ્યાણ કરવા રચ્યોપચ્યો રહે છે. તેમ કરવા જતા દિવાના પ્રકાશથી મોહીત થયેલું પતંગીયું ગેલમાં આવી જેમ નાશ પામે છે. તેમ સંસાર સુખની દોટ લગાવતો માણસ પણ મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યા વિના મૄત્યું પામી લખચોરાશી યોનીમાં ભટકતો રહે છે. પણ આનાથી ઉલ્ટુ દેવી જે માણસ વૈભવી સગવડ વચ્ચે પણ પોતાનું સમતોલન જાળવી બીજાનું ભલુ કરવા નિષ્ઠા પુર્વક કર્મ બજાવતો રહે છે,તે પરમધામના માર્ગે આગળ ધપતો રહે છે. આખરે તે મારા તેજમાં ભળી જાય છે. સૄષ્ટીના સંહાર સમયે પણ તે દુ:ખી થતો નથી. નાની મોટી નિષ્ફળતા તેને હતાશ કે નીરાશ કરી શકતી નથી. જેમ ઉકાળેલુ દુધ જંતુઓથી મુક્ત બને છે. તેમ દુ:ખ રૂપી દાવાનળમાં શેકાયેલો જીવ શિવ બની જાય છે. માણસ તમામ શક્તિઓથી વિદીત હોવાથી તેમણે સભાનતા પુર્વક મુક્તિના માર્ગે ડગ માંડવાના હોય છે. માત્ર પોતાનું કલ્યાણ કરવાના બદલે માણસે સર્વ જીવોનું ભલુ થાય તેવુ કર્મ કરતા રહેવુ જોઈએ. માણસ જો અન્ય જીવોનું કલ્યાણ કરવાની વૄત્તિ રાખશે તો જ તેનો મોક્ષ થઈ શકશે. સ્વાર્થી બની સ્વ–સુખ પાછળ દોડતો રહેશે તો તેને લખચોરાશી યોનીમાં ચગડોળની માફક ફરતા રહેવુ પડશે. ચગડોળ ગમે તેટલું ફરે પણ અંતર ન કાપી શકે. માણસ ભૌતિક સુખ ગમે તેટલુ પામે પણ તૄપ્ત થઈ શકતો નથી. વૈભવી સુખ હોવા છતાં માનવને શાંતિનો હોડકાર આવતો નથી. તેને સંસાર સુખની ભૂખ ઉંઘવા દેતી નથી. ગુણ અને અવગુણથી ભરેલો માણસ સંસારમાંથી વલ્ખા મારી ખાલી હાથે પરત ફરે છે. બીજા જીવોને બુદ્ધિ કે સમજ પુર્વક અન્યનું કલ્યાણ કરવાની શક્તિ હોતી નથી. પરંતું જાણે અજાણે બજાવેલા કર્મના પુણ્ય વડે તે માનવ અવતાર ધારણ કરે છે. નીસરણી પર ચાલી આપણે ઉંચાઈ પર પહોંચી શકીએ છીએ. તેમ માનવદેહ રૂપી નીસરણી વડે જીવ શિવ બનવાની યાત્રા કરી શકે છે”
ભીતરમાં છેડાતા સંગીતના સુરોમાં મને દેવી પારવતી અને ભગવાન શંકરનો સંવાદ સંભળાતો રહે છે. ભગવાન શંકર અને દેવી પારવતીના સંવાદમાંથી સંભળાતુ સંગીત કોઈવાર મને ઓળઘોળ કરી દે છે. રાગ–રાગીણીના નિયમો મુજબ સંગીતના જલસામાં તાન લગાવતો ગવૈયો અને સૄષ્ટીના કલ્યાણ કરતા માણસે સાવધ રહેવુ જોઈએ. તાલ કે સુર ચુકાય નહિ તે માટે ગવૈયો પોતાની સાવધાની રાખે છે. તેમ માણસે પણ ફરજ અને જવાબદારી પ્રત્યે સાવધાની રાખવી જોઈએ. મને “ડગલુ ભરૂ ને ના હટવું,ના હટવું” કાવ્ય: પંક્તિ સ્પર્શી ગઈ છે. તેથી જીવનમાં મળતી નીષ્ફળતાઓ સામે સંઘર્શ કરતા રહેવુ મને ડહાપણ ભર્યું લાગે છે. ઇશ્વર જે ફળ આપે તેને સ્વાદિષ્ટ સમજી ઇશ્વરના ભરોસે પ્રસાદ તરીકે આરોગવાનું ઉંચીત માનુ છું. બાહ્ય આંખોની દ્રષ્ટી ગુમાવાનો અફસોસ કદી અનુભવતો નથી. તેનાથી ઉલ્ટુ કોઈ નારાજગી વ્યક્ત કરી આંખોની દ્રષ્ટી મને પુન પ્રાપ્ત થાય તેવી લાગણી સાથે કાકલુદી કરે છે. ત્યારે તેમના પર રોશનો અગ્ની ભભૂકી ઉઠે છે. કારણકે ઇશ્વરની ઇચ્છાથી આવતિ આપત્તિ જીવનની સંજીવની બનતી હોય છે. જે પોષણ આપે છે. તે આપણને મારે પણ છે. જેને આપણે વિશ તરીકે ઓળખીએ છીએ. તે આપણને નવી જિંદગી પણ આપી શકે છે. “કડવા કારેલાંના ગુણ ના હોય કડવા” કાવ્ય પંક્તિ ઘણી મોટી ટકોર કરી જાય છે. પોષણ આપનાર પદાર્થ ફુડ પોઈજન બની આપણને મારી પણ શકે છે. આનો અર્થ તો એ થયો કે ઇશ્વરની ઇચ્છા મુજબ બધું જ ચાલે છે. તેથી મિથ્યા ઇચ્છા પોષવા દુખી થવાનો કોઈ અર્થ નથી.
૧૫ મી નવેંબરના રોજ સાંજના ૬ કલાકે સંસ્થાના કાર્યાલયમાં ટ્રસ્ટી મંડળની એક બેઠક મળવાની તૈયારીઓ ચાલતી હતી. સમયસર અથવા સમય પુર્વે બેઠકમાં ભાગ લેવા આવી પહોંચેલા ટ્રસ્ટીઓ અરસપરસ ચર્ચા કરી રહ્યા હતા. મારા એક સ્નેહી મિત્ર બોલ્યા: “હું તો ભગવાનને પ્રાર્થના કરુ છું. કે વિજ્ઞાનિકો કોઈ એવી ખોજ કરે કે આપણા લાભુભાઈ પોતાની આંખે કોઈ ઉપકરણની મદદથી રંગબેરંગી દુનિયા જોઈ શકે. જેથી તેમને ખબર પડે કે પોતે કલ્પી હતી તેવી જ દુનિયા છે? કે તેની કલ્પના કરતા પણ દુનિયા વધુ ખૂબસુરત દેખાય છે!”
મને મારા મિત્રની દલીલ ન ગમી. મેં કહ્યું તમે આવી ઇચ્છા ત્રીજીવાર વ્યક્ત કરી છે. એટલે તમને ચેતવુ છું. ભવિષ્યમાં કદી આવી ભીખ મારા માટે માગશો નહિ. તમારી આ છેલ્લી અને પેલી ભીખ હોવી જોઈએ. હું દુનિયા જોવા ઇચ્છતો નથી. ભગવાને મને બાહ્ય આંખોની દ્રષ્ટી ભલે આપી નથી. પણ સેવાનો મોટો વૈભવ આપ્યો છે. ઇશ્વરની ઇચ્છા હશે ત્યાં સુધી હું નેત્રહીન બની સેવા કરવા માગુ છું. જન્મોજન્મ અંધજનોના કલ્યાણ માટે ભગવાનને મારી જરૂર લાગે તો હું અંધ બની ઇશ્વરની સૄષ્ટીને શોભા આપવા અવતાર લેવા તૈયાર છું. મને તેમ કરવામાં આનંદ આવશે. તમારે મારી દયા ખાવાની જરૂર નથી. હું ઇશ્વરનો સૈનિક બની કર્મ કરવા ઇચ્છુ છું. મારા દરેક કર્મનું ફળ હું ઇશ્વરને અરપણ કરવા માગું છું.
એક નગર હતુ. નગર શેઠ ભારે દયાળુ અને માયાળુ હતા. એક ભીખારી જોળી લઈ ભીખ માગવા આવી પહોંચે છે. શેઠના બંગલા સામે જોઈ ભીખ માગવા હાથ લંબાવે છે. ગણત્રીની મીનીટોમાં શેઠ ભીખારીના હાથમાં સુવર્ણ પત્રમાં લખાયેલો એક દસ્તાવેજ મુકે છે. ધિકતી પેઢીનો માલિકપણાનો હક આપતો એ દસ્તાવેજ હતો. ગગુ ભીખારી આ દસ્તાવેજ મેળવી શેઠ ગંગદાસ બની જાય છે. ગગુ જાણતો હતો કે પેઢીનો તે માલિક નથી. તેને માલિક બનાવામાં આવ્યો છે. પેઢીનો તે રખેવાળ નિમાયો છે. કમાણી મળે તેનો તે માલિક નથી. શેઠ ભલે કદી આ અંગે પૃછા ન કરે પણ સંપત્તિનો વૈભવ અકબંધ રહે તેવી ગગુ જીવના જોખમે પણ કાળજી રાખશે. ઉપર મુજબનો ગગુ મનોમન સંકલ્પ લે છે. થયેલી આવકનો અમુક ભાગ દાનદક્ષિણામાં કાઢશે. ગરીબોને દાન આપવુ અને પિડીતોને મદદ કરવી. ગગુનો મંત્ર હતો. બીજી તરફ નગર શેઠનો દીકરો વંઠી જાય છે. માંસ મદીરા વ્યભીચારના દુષણથી ભ્રષ્ટ બની ધન વેડીફી નાખે છે. પોતાનું ધન ગુમાવી દુ:ખી થઈ જાય છે. આખરે પાયમાલ થઈ,રસ્તા પર આવી જાય છે. પેટનો ખાડો પુરવા ભીખ માગવાનો વારો આવી જાય છે. નગર શેઠના પુત્રની હાલત વિશે ગગુ ઉર્ફે ગંગદાસને જાણ થાય છે. ગગુ એક ધડાકે પોતાની સઘળી સંપત્તિ નગર શેઠના પુત્રને અર્પણ કરી દે છે. વાચક મિત્રો હું પણ પુણ્યરૂપે મળેલી સઘળી સંપત્તિ ઇશ્વરના ચરણોમાં અર્પણ કરવા ઇચ્છુ છું. અંગત તૄષ્ણાને તિલાંજલી આપી. મારા સેવા યજ્ઞને પ્રજોલિત રાખવા માગુ છું. મારો નગર શેઠ ખૂદ ઇશ્વર છે. પિડીતો, વિકલાંગો , દુ:ખી લોકો પુર્વ જન્મના પડકાર સામે લડતા ઇશ્વરના સંતાનો છે. તેને મારે મારી સેવાના વૈભવની સંપત્તિ અર્પણ કરવાની છે. મને ઇશ્વરે જીવન રૂપી દસ્તાવેજ અર્પણ કરી,અઢળક સંપત્તિ આપી છે. તે મારા નગર શેઠના સંતાનોને હું અર્પણ કરતો રહીશ. મારા નગર શેઠના સંતાનો પોતાનો જીવનકાળ આનંદમય વિતાવી શકે તેવું કાર્ય કરવાનો મારો મનસૂબો છે. મારી સેવાનું કોઈ પુણ્ય કમાવા હું માગતો નથી. ફળ ત્યાગની પ્રાર્થનામાં મને આનંદ આવે છે. આ મારુ તર્પણ નથી, સમર્પણ પણ નથી, આ મારી ઇશ્વર પ્રત્યેની સાચી શ્રદ્ધા છે. સર્જનહાર સૄષ્ટીપતિ મહાદેવને મારા અંતરમાં જાગેલી લાગણીની પ્રાર્થના છે. મારા ઉરમાં જાગેલી ભાવના જીવન પ્રદેશને નંદનવન બનાવી રહી છે. જીવન સંજીવની બની જળહળતી ઉરમીના ઉછળતા તરંગો “જીવન જીવવાની કલા”
બની ચમકતા સૂર્યની જેમ આફતના અંધારા ખાળી રહી છે.
લેખક – લાભુભાઈ ટી. સોનાણી
