“દેખ્યાનો દેશ ભલે લઈ લીધો નાથ પણ કલરવની દુનિયા અમારી, વાટે
રખડ્યાની મોજ છીનવી લીધી નાથ તોય પગરવની દુનીયા અમારી”
કવિ ભાનુપ્રસાદ પંડ્યાની કાવ્ય પંક્તિઓ, આત્મવિશ્વાસ અને ખુમારી દાખવવા પ્રેરે છે. અંધજનોની પ્રગતિના નવા દ્વાર ખોલી આપે છે. વળી આગળ ધપતા દ્રષ્ટિહીનોના દ્રષ્ટિકોણને પ્રદર્શિત પણ કરે છે. મને આ કાવ્ય પંક્તિઓ સ્પર્શી ગઈ છે. કવિ ભાનુપ્રસાદ પંડ્યાની વિચારધારાને ચરિતાર્થ કરવાના ઉદ્દેશથી અંધજનોની શક્તિઓને ઉજાગર કરવા અંધજનોમાં પડેલી શક્તિઓને સાહીત્યની અવનવી ઉક્તિઓ સાથે જોડી હું સમાજ સામે મુકવા ઇચ્છુ છું. પ્રજ્ઞાચક્ષુ વ્યક્તિઓની સુષુપ્ત શક્તિઓને,સમાજ સામે મુકવાના હેતુથી જુદા–જુદા શિર્ષક તળે કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવામાં આવે છે. આ બધી પ્રવૄત્તિઓ લોકો સમક્ષ મુકવા પ્રતિવર્ષે સાંસ્કૄતિક કાર્યક્રમ અને વિશીષ્ટ પ્રદર્શન યોજવામાં આવે છે. હું માનુ છું કે આ પ્રકારના કાર્યક્રમો લોકોની હકારાત્મક વિચારધારાને પ્રોત્સાહીત કરશે. એટલું જ નહિ સમાજનો બહોળો વર્ગ નેત્રહીનો અને અન્ય વિકલાંગોને માનવ તરીકેના અધિકારો મળવા જોઈએ, તેવુ સ્વિકારવા તૈયાર થશે.
મેં અનેક ધર્મના પુસ્તકો એકી બેઠકે વાચ્યા છે. એટલુ જ નહિ મારા જીવનકાળમાં પરીચયમાં આવેલા લોકોનો અભ્યાસ કરી એક મત કેળવી શક્યો છું. કે વિકલાંગોના કલ્યાણના કાર્યમાં બાધક બનતા, ભૌતિક અવરોધો કરતા, તેના પુન:સ્થાપનમાં લોકોનું નકારાત્મક માનસિક વલણ વધુ બાધક નીવડે છે. આમ સમાજ તેમજ સરકાર વિકલાંગોના વિકાસને અવરોધતા ભૌતિક પર્યાવરણ પ્રત્યે જેટલા જાગૄત રહે છે. તેટલા પોતાની માનસિક નકારાત્મક બાબત પર જાગૄત જોવા મળતા નથી. નવા કાયાદા કે નવી નીતિઓ, જે પરિણામો આપી ન શકે. તે સમાજની બદલાયેલી હકારાત્મક વિચારધારા આપી શકે છે. ભૂતકાળમાં ક્યારેય ન ઘડાયા હોય તેવા કાયદા વિકલાંગો માટે સરકારે ઘડ્યા છે. પણ તેનો ફાયદો કાગળ પર જેટલો દેખાય છે. તેટલો વાસ્તવિક રીતે સુક્ષ્મદર્શકની મદદ વડે પણ જોઈ શકાય તેમ નથી. શિક્ષણમાં યાદશક્તિને વધુ મહત્વ આપવામાં આવે છે. વધુ રેંક મેળવનારના ગુણ ગવાય છે. રેંક મેળવનાર વિદ્યાર્થીને નોકરી ધંધામાં અગ્રતા આપવામાં આવે છે. પરિણામે માતા–પિતા અને શિક્ષકો વધુ ગુણાંક બાળક મેળવી શકે,તેવી તૈયારી કરાવે છે. આવી તૈયારીમાં સમય બરબાદ થઈ જાય છે. માનવિય ગુણોનો વિકાસ ખોરંભે પડી જાય છે. જીવન ઉપયોગી ગુણોના વિકાસ પ્રત્યે આપણે ઉદાસિન બનીએ છીએ. આપણી આ ઉદાસિનતા કોઈવાર ઘાતક નીવડે છે. પરિણામે સમાજ છિન્નભિન્ન થઈ જાય છે. ઉંચો રેંક હાંસલ કરવા રચ્યોપચ્યો રહેતો વિદ્યાર્થી સ્વકેન્દ્રી બની જાય છે. આજ–કાલ અપાતા શિક્ષણમાં કલા, શિલ્પકામ, માટીકામ, સામુહીકજીવન, યોગ, રમતગમત કે ભાવનાત્મક ગુણોનો વિકાસ થાય તેવા શૈક્ષણિક પાઠ્યક્રમો કે જીવન ઉપયોગી પ્રવૃત્તિલક્ષી શૈક્ષણિક કાર્યક્રમોનો અભાવ જોવા મળે છે.
પારકી વેદના ચર્ચાનું મંચ બની જાય છે. સમસ્યાનો ઉકેલ મેળવવાના બદલે, પોતાની વિદ્વત્તાનું પ્રમાણ પુરવાર કરવામાં લોકોને વધુ રસ પડે છે. દેશ અને દુનિયાભરમાં ટેક્નોલોજીનો વિસ્તાર દિન–પ્રતિદિન થઈ રહ્યો છે. પરિણામે દુનિયાના છેવાડે બેઠેલા માણસને પણ આપણે ગણતરીની સેકંડમાં આપણો સંદેશ મોકલી શકીએ છીએ, પણ પાસે બેઠેલા સ્વજન સાથે વાત કરવાનો સમય કાઢી શકતાં નથી. ભૌતિક અંતર ઘટવા છતાં માણસ માણસથી દુર થઈ રહ્યો છે. કારણ વગરની દોડધામ કરતો માણસ માનવતાના મુલ્યો ભૂલી ગયો છે. શારીરિક કે માનસિક પડકારો સામે લડતા લોકો દિવસે–દિવસે સમસ્યાનાં બોજ નીચે દબાઈ રહ્યા છે. લોકોનું નકારાત્મક માનસિક વલણ આ સમસ્યાનું મૂળ છે. તેને ઉખાડી ફેંકવા સમાજમાં જાગ્રુતિ આવે તેવા અવનવા કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવું પડશે.
પ્રજ્ઞાચક્ષુ વ્યક્તિઓના પુન:સ્થાપનના કાર્યને વેગ આપવાના હેતુથી અમારી સંસ્થા શ્રી કૄષ્ણકુમારસિંહજી અંધ ઉદ્યોગ શાળા અને રાષ્ટ્રિય અંધજન મંડળ ભાવનગર જીલ્લા શાખાના સંયુક્ત ઉપક્રમે છેલ્લા ૮ વર્ષથી વિશીષ્ટ પ્રદર્શનનું આયોજન કરવામાં આવે છે. આ વખતનું પ્રદર્શન “અનોખું ઉડાન અમારું” શિર્ષક નીચે યોજવામાં આવ્યું હતું. જેમાં લગભગ ૬૫૦૦ થી વધુ વિધાર્થીઓએ મુલાકાત લીધી હતી. આ ઉપરાંત સેંકડો નાગરિકોએ વિશીષ્ટ પ્રદર્શનની મુલાકાત લીધી હતી. “અનોખું ઉડાન અમારું” પ્રદર્શનમાં પધારેલા વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો, પ્રાધ્યાપકો, વેપારીઓ, ઉદ્યોગપતિઓ અને સામાન્ય લોકોએ પ્રજ્ઞાચક્ષુઓની કૌશલ્યશક્તિ અને સાહસને બીરદાવી ધન્યવાદ આપ્યા હતા.
સંગીત, રમતગમત, ઉદ્યોગ, શિક્ષણની વિવિધ પદ્ધતિઓ તેમજ કોપ્યૂટર પર પ્રજ્ઞાચક્ષુ વ્યક્તિ શી રીતે કાર્ય કરી શકે છે. તે શાળાના વિદ્યાર્થીઓએ આવનાર લોકો સમક્ષ સતત ત્રણ દિવસ સુધી ખાસ ઊભા કરાયેલ કૂલ ૧૨ ઝોનમાં પ્રસ્તુત કરી, સૌ કોઈનું ધ્યાન ખેંચ્યું હતુ. માટી અને વેસ્ટ પેપરમાંથી જુદી–જુદી તૈયાર થતી બનાવટ પ્રદર્શનનું આકર્ષણ બન્યા હતા. તો વળી વિજ્ઞાનના અવનવા પ્રયોગોએ લોકોના દિલ પર કબજો જમાવ્યો હતો. સમગ્ર પરીસર સંગીતની સુમધૂર સુરાવલીની પાંખે ગુંજતા ગીતોના શબ્દો વડે શોભતું હતુ. આહલાદક વાતાવરણમાં હોમસાયન્સ ઝોનમાં બનતી વાનગીની સોડમ ભીતરના ભ્રમના ડૂચા વાળતી હતી. પરીસરમાં આવેલ મુલાકાતી સેવાનું ભાથુ બાંધી લેવા પોતાના બંને હાથ હવામાં વિંજતા રહેતા હતા. ઓળઘોળ થયેલો દરેક મુલાકાતી સેવા યજ્ઞમાં આહૂતી આપવા ઉતાવળો થયો હોય તેવા પડઘમ કર્ણપટ પર સતત અથડાતા હતા.
“અનોખું ઉડાન અમારું” વિશીષ્ટ પ્રદર્શન ભલે નવા આયામો સર્જનારું ન લાગે. તેમ છતાં હું આ પ્રદર્શનને દેશનું ભાવિ, જેમના હાથમાં છે. તેવા શાળા–કોલેજના વિદ્યાર્થીઓને,આવી પ્રવૄત્તિઓ સાથે જોડી સંવેદનાનું બીજ રોપનાર ઉપયોગી નુતન ઉપક્રમ બની રહેશે તેમ માનુ છું.
લાખો અંધજનોનું ભાવિ ઉજવળ બને તેવા અનેક કાયદા વર્તમાન સમયમાં અમલમાં હોવા છતાં આજ–કાલ વિકલાંગ બાળકોનું શિક્ષણ રામભરોસે ચાલે છે. આપણા ગુજરાત રાજ્યની વાત કરીએ તો વિકલાંગ બાળકોની ખાસ શાળાઓમાં છેલ્લા દસ વર્ષમાં ખાલી પડેલ લગભગ ૫૪૪ જગ્યાઓ રાજ્યના સામાજિક ન્યાય અને અધિકારીતા વિભાગ દ્વારા રદ કરી દેવામાં આવી છે. નવી જગ્યાઓ ઊભી કરવાના બદલે વર્ષો પહેલા મંજૂર થયેલ જગ્યાઓ રદ કરવામાં રાજ્ય સરકાર પોતાની બહાદુરી બતાવતી હોય તેમ લાગે છે. સંસ્થા સંગઠન પોતાની રજુઆત લેખીત તેમજ મૌખિક અવારનવાર કરે છે. પણ કોઈના કાને અવાજ પહોંચતો નથી. પડતાપર પાટુ પડે તેમ મંજૂર થયેલ જે જગ્યાઓ હાલમાં ભરેલી છે તેની સરકારે વિગતો મંગાવી છે. પણ માગેલી કેટલિક વિગતોની માહિતી હાસ્યાસપદ હોય તેમ લાગે છે. જેવીકે ભરતીમાં કેટલા ઉમેદવારો હાજર હતા. પસંદગી સમિતિના નામ અને તેમણે તૈયાર કર્યુ હોય તે પત્રક સમાલાપના અંતે તૈયાર થયેલ સમરી પસંદગી સિમિતિના દરેક સભ્યની સહી સાથેની નકલ માગવામાં આવી છે. આ ઉપરાંત મંજૂરી પત્ર આપેલ જાહેરાત કે રોજગાર કચેરીમાંથી મળેલ નામના પત્રની નકલ પણ મંગાવી છે. જે તે સમાલાપ પુરો થયા પછી સંસ્થા આ બધા જ દસ્તાવેજ રજુ કરે પછી જ ઉમેદવારને હાજર કરવાની બહાલી મળતી હોય છે. તેથી આવા પત્રકો મંગાવવાનો વર્ષો વિત્યા પછી કોઈ મતલબ રહેતો નથી. તેમ છતાં સરકારે સંસ્થાઓને ધમકી સાથે મોડામાં મોડુ તારીખ ૧૫ ડિસેમ્બર સુધીમાં મોકલી આપવા આદેશ કર્યો છે. સમય મર્યાદામાં જે સંસ્થાઓ આવી માહિતી નહિ આપી શકે તેમની ગ્રાંટ બંધ કરવાની ચેતવણી પણ આપી છે. તમામ પત્રકો જે તે સમયે સંસ્થાઓએ સરકારને આપ્યા હોવા છતાં તેની ઉઘરાણીના નામે વિકલાંગ બાળકોને શિક્ષણ આપતી શાળાઓની ગ્રાંટ બંધ કરવાની ધમકી ભર્યો નિર્ણય સરકારની અમાનવિય તેમજ પલાયનભરી નીતિ સુચવે છે. જેને હું વખોડું છું. છેલ્લા દસ વર્ષથી સરકારની વિકલાંગો પ્રત્યેની આવી અન્યાયભરી નીતિથી હું નારાજ છું. મારા દિલમાં દાવાનળ સળગતો હોય તેવી પિડા અનુભવુ છું, ભાંગી પડું છું. વળી ઊભો થઈ જાવ છું. મુખ્ય મંત્રીથી માંડી લાગતાવળગતા લોકોને મળવા જાવ છું. તેમને લેખીતમાં પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે મારી રજુઆત પણ મોકલી આપું છું. પરિણામ મળતું નથી. રાજ્યની સંસ્થાઓના હીતમાં નામદાર ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં દાવો પણ દાખલ કરી દેવામાં આવ્યો છે. ન્યાય ઇશ્વર કૄપાથી જરૂર મળશે.
ભીતરમાં ચાલતા વલોપાતે મને આપણા વિકલાંગ બંધુઓ અને ભગીનીઓના અસરકારક શિક્ષણ, તાલીમ, રોજગાર અને પુન:સ્થાપનના કાર્યને પહોંચી વળવા નવી દિશા બતાવી છે. મને આ દિશામાં ઉજાસ નજરે પડે છે. આજનો વિદ્યાર્થી આવતીકાલનું દેશનું ચમકતું ભાવિ છે. તેથી શાળા–કોલેજથી જ હું વિદ્યાર્થીઓમાં સંવેદનાનું બીજ રોપવા ઇચ્છું છું. હાલ હું નાના પાયે ભાવનગર જીલ્લાની શાળા–કોલેજના વિદ્યાર્થીઓને સંવેદનશીલ બનાવવા અવનવા કાર્યક્રમોમાં નિમંત્રીત કરુ છું. હજારો વિદ્યાર્થીઓ અમારા યજ્ઞમાં આહૂતી આપવા મોટી સંખ્યામાં આવી પહોચે છે. અમારા યજ્ઞનો સાક્ષી બનેલો કોઈ પણ સ્થાપીત વિદ્યાર્થી વિકલાંગોના કલ્યાણના કાર્યને મદદ કરવા આગળ આવશે. લોકપ્રતિનીધિ બની સરકારની ધૂરા સંભાળનાર નેતા સંવેદશીલ લોકપ્રિય પ્રતિનીધિ ઠરશે. સેવાની સુવાસ અને અંતરના ઉજાસથી જળહળતો વિદ્યાર્થી કલ્યાણકારી નીતિઓને પ્રત્સાહન આપશે. કોઈ વળી ઉદ્યોગપતિ બની વિકલાંગોના પુન:સ્થાપનના કાર્યયને વેગ મળે તેવી માળખાકિય સવલત ઊભી કરવા આર્થિક સહાય કરશે. “અનોખું ઉડાન અમારું” કોઈ સામાન્ય કાર્યક્રમ નથી. વિકલાંગોના વિકાસનું સિમાસિન્હ પુરવાર થઈ શકે તેવુ જન–આંદોલન છે. દેશના વિકલાંગ વર્ગને અનીતિના અંધકારમાંથી મુક્તિ આપી શકે તેવી અબજો સૂર્ય જેવી તેજસ્વી આકાશગંગા છે.
“અનોખું ઉડાન અમારું” વ્યક્તિગત વિચાધારાનો કાર્યક્રમ નથી. તે ચોક્કસ સંસ્થા પુરતી માર્યાદિત ચળવળ પણ નથી. ખરેખર તો તે વિકલાંગોની વ્યથાના વરસાદમાંથી નીપજેલુ સાચુ મોતિ છે. સાચા મોતિનું મુલ્ય અણમોલ હોય છે. તેની કિંમત આંકી શકાતી નથી. એવી જ રીતે સંવેદશીલ વ્યક્તિનું હૄદય આપણને અદ્વિતિય પરિણામ આપે છે. કાયમી સમસ્યાના ઉકેલ માટે પાયાના ઘડતર પર ધ્યાન આપવાની જરૂર પડે છે. હું માનુ છું સંવેદના વડે સ્વર્ગનું સુખ મળી શકે છે. એટલેકે સંવેદનાથી ઇંદ્રને પણ જીતી શકાય છે. “અનોખું ઉડાન અમારું” જેને આપણે દેશનું ભાવિ સમજીએ છીએ. તે વર્તમાન વિદ્યાર્થીઓને અભિભૂત કરી સંવેદનાની સરીતામાં તરબતર કરી ભિંજવી શકીએ છીએ. પ્રજ્ઞાલોકનું અમારું આ અભિયાન જરૂર રંગ લાવશે.
“કાશ શબ્દ બની ગુંજી શકુ તમારા દિલમાં,
વેદનાની વાદળી ઠરી
ફરી શકુ આ જગમાં;
બંધ આંખોમાં સપના ભરી અંધજનોનો ઉજાસ લઈ પહોંચી શકું;
આશા નહિ શ્રદ્ધા છે,
ઉત્સાહ નથી ઉમંગ છે; “ઝગમગ” કહે કાયાની મારી માટી,
સુખની સોડમ થઈ,
ઉર–ઉર મહી મહેકશે”.
(લેખક:- લાભુભાઈ ટી. સોનાણી)
