આપણે સ્થૂળ શરીરના રક્ષણ માટે જેટલા જાગૃત રહીએ છીએ, તેટલા સૂક્ષ્મ શરીરની સંભાળ કે તેના રક્ષણ માટે જાગૃત રહેતા નથી. મંદિરમાં જ્યારે આપણે ઈશ્વરના દર્શન માટે જઈએ છીએ. ત્યારે અંતરમાં જ્ઞાનનો પ્રકાશ ઝગારા મારવા લાગે છે. આપણે પરમાત્માને ઉદ્દેશી અવનવી અરજ કરી કેટલીક પ્રતિજ્ઞાઓ પણ લેતા હોઈએ છીએ. પરંતુ મંદિરની બહાર આવતા જ પ્રતિજ્ઞાનો અકાળે અંત આવે છે. આપણો જ્ઞાનદીપક સમજરૂપી દિવેલ ખલાસ થતા જ બુજાઈ જાય છે. આપણે ભીતરમાં વ્યાપેલા અંધકારમાં ફસાઈ પડીએ છીએ. કપટી મન આપણી વિવશ સ્થિતિનો લાભ લઈ, માયાની દીવાલો ઊભી કરવા લાગે છે. માયાની દીવાલ અંતરમાં વિચારોનું તોફાન ઊભું કરી દે છે. ઊભું થયેલું તોફાન આપણા અંતરપ્રદેશમાં બે ઓરડાનું નિર્માણ કરી દે છે. એમાંના એક ઓરડામાં મતલબનો શેતાન નિવાસ કરવા લાગે છે. સારી સોસાયટીમાં એક ખોટી આદત ધરાવતો રહેવાસી આવી જાય તો આખી સોસાયટીનું વાતાવરણ બગડી જાય છે. સારી ગણાતી સોસાયટી રહેવા લાયક રહેતી નથી. તેમ અંતરમાં નિર્માણ થયેલા બીજા ઓરડામાં શેતાનનો વસવાટ થતાં વ્યક્તિના ઉત્તમ વિચારો પણ નાશ પામે છે. બીજા ઓરડામાં વસવાટ કરતો શેતાન બુદ્ધિ પર પ્રહાર કરી ખોટા ગેરમાર્ગે દોરનારા લક્ષણોને જન્મ આપે છે. પરિણામે માણસ બેવડા ગુણધર્મો ધારણ કરી પોતાની ઘોર ખોદવા લાગી જાય છે. દિવસે–દિવસે માણસનું પતન થવા લાગે છે. સોસાયટીમાં ખોટા લક્ષણો ધરાવતો માણસ ઘૂસી જાય તો આખી સોસાયટીને હાની થાય છે. સમય જતા સોસાયટીની બધી જ વ્યવસ્થા વેરવિખેર કરી નાખે છે. તેમ ખોટા વિચારો માણસના પતનનું કારણ બને છે. અંતરમાં બે ઓરડા કાર્યરત થતા જ માણસ બેવડા ગુણધર્મો ધારણ કરી વિનાશને નોતરે છે. મંદિરમાં રોજ ટોકરી વગાડતો માણસ સમાજમાં અનીતિની ટોકરી વગાડતો ફરે છે. સુશીલ સમાજને ગેરમાર્ગે દોરે છે. અંતરના એક ઓરડામાં ભજન કિર્તન ચાલે છે. પરંતુ બીજા ઓરડામાં મતલબનો માયાળુ શેતાન માણસને પાપના પ્રપંચ રચવા પ્રેરે છે. લોભ અને લાલચનો શેતાન માણસને માયાના સરનામે દોરી જાય છે. પ્રથમ ઓરડામાં નિવાસ કરતો ઈશ્વર ચેતવણી આપ્યા વિના જ નીકળી જાય છે. અંતે માણસની દૂરગતિ થાય છે. કાયાના સરનામે જ્યારે ઇશ્વરની નોટિસ આવે છે, ત્યારે તેનો ઉત્તર આપવાનો સમય આપણી પાસે હોતો નથી. કાયા જર્જરિત થઈ ગયેલી હોવાથી શરીર સાથ આપી શકતું નથી. હ્રદય ગતિમાં અવરોધ આવી પડતા,કાયાનો માલિક બનવાની આશા અધૂરી રહે છે. તેના સોનેરી સપના ગણતરીની સેકંડોમાં રોળાઈ જાય છે. હ્રદયના ધબકાર અટકી પડતા જીવાત્મા ખુદ વિદાય થાય છે. સંસારની માયાજાળને ઠોકર મારી અનંતની યાત્રાએ નીકળી પડે છે.
“આશાના રંગે રંગાય,
રૂડો રચવો હતો મંચ.
ઉષાના સંગે રંગાય,
પ્રકાશનો કરવો હતો સંગ”
માણસના શમણા રોળાય જાય છે. શમણાની સોગાદ આપણને મળતી નથી. અંતરના ઓરડે ઊગેલો સૂર્ય અસ્ત પામી વિદાય થાય છે. પછી પ્રકાશ ક્યાંથી જડે? જીવનની અણમોલ પળો એળે ગયા પછી ડહાપણ કામ લાગતું નથી. ઉઝરડો પડ્યા પછી પીડા સહન કર્યા વિના છૂટી શકાતું નથી, માટે ચેતીને ચાલવું જોઈએ. કોઈ કવિએ કહ્યું છે:
“રે કાયાનો હિંડોળો રચિયો,
ડગમગ ઝોલા ખાય રે,
માયલા ચેતીને ચાલો ભાઈ રે.
ચેતીને ચાલશો તો પાર ઓળંગી જાશો ભવસાગરની માય રે માયલા.
ચેતીને ચાલો ભાઈ રે.
બૂઢો થયો પછી માળા પકડી જીવડાની શી ગતિ થાય રે માયલા.
ચેતી ચાલો ભાઈ રે”
આ પદમાં કવિ જીવનમાં ચેતીને દરેક કાર્યો કરવા નિર્દેશ કરે છે. કવિના મતે ચેતીને ચાલનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિ સંસારરૂપી સાગર ઓળંગી શકે છે. સમય ગુમાવ્યા પછી જાગેલો જીવ ભવસાગર પાર ઊતરી શકતો નથી. વૃદ્ધા અવસ્થામાં ઈશ્વરની ભક્તિ કરવાથી કાયાનું કલ્યાણ થઈ શકે નહિ. તેવો મર્મ કરી કવિ મને અને તમને જાગી જવા ટકોર કરે છે.
ભીતરના ભેરુને ઉદ્દેશીને કવિ જણાવે છે: બાહ્ય જગતને જોઈ તારું વલણ બદલાવું ન જોઈએ. મંદિરમાં તું જે વિચારે છો, તેને બાહ્ય જગતમાં કદમ માંડ્યા પછી પણ ભૂલ્યા વિના અનુસરવાનું રાખીશ,તો તારો માનવ અવતાર સફળ થઈ જશે. જગતના વૈભવને નિહાળી તું ભરમાઈશ નહિ. કવિની પંક્તિઓ દિલમાં ઉતારવા જેવી છે. અંતરના ઓરડે ચાલતી લીલાની એ કથાવસ્તુ છે. અંતરમાં હંમેશા બેવડી પરિસ્થિતિનો અનુભવ આપણે કરતા જ હોઈએ છીએ. જ્યારે સુખદ અનુભૂતિનો આપણે અનુભવ કરવા લાગીએ છીએ, ત્યારે ઇશ્વર આપણા મનમંદિરિયે બિરાજમાન થઈ આપણને દોરતો હોય છે. જીવનના રહસ્યો જાણવા આપણને ઈશ્વર અંતરસ્ફૂરણા કરતો હોય છે. જે જીવાત્મા અંતરના ઉન્મેશોથી અલિપ્ત રહે છે, તે સંસારના દેખીતાં સુખ–સગવડની માયાજાળમાં ફસાઈ જાય છે.
તારીખ ૧૮ જાન્યુઆરી ૨૦૨૦ ના રોજ મુંબઈ (મલાડ) ચિરાગ પ્રવીણચંદ્ર વોરાની પ્રાર્થનાસભામાં મારે જવાનું થયું હતું. દુ:ખી અને જરૂરિયાતવાળા લોકોનો મૃત્યુ પામનાર ચિરાગ વોરા,બેલી હોવાથી પ્રાર્થનાસભામાં મોટી સંખ્યામાં પરિવારના સભ્યો,વેપારીઓ, ઉદ્યોગપતિઓ, પિડિતો વગેરે ઊમટી પડ્યા હતા. પિતા પ્રવીણચંદ્ર વોરા ભાંગીને ભૂકો થઈ ગયા હતા. પિતા પ્રવીણચંદ્ર વોરાના ચેહરાનું નૂર અને તેજસ્વિતા યુવાન પુત્રની અચાનક અકાળે થયેલી વિદાયના લીધે વિલાયેલા પુષ્પના બાગ જેવી ઉજજડ થઈ હતી. ચેહરાની મુદ્રા ઝાંખી દેખાતી હતી. મુખમાંથી નીકળતા શબ્દો નિરાશાની ચાડી ખાતા હતા. મેં કહ્યુ: પ્રવીણભાઈ હિંમત રાખો: જે થવાનું હતું તે થઈ ગયું. હવે દુ:ખી થવાનો કોઈ અર્થ નથી. જેનો જન્મ થાય છે, તેનું મૃત્યુ પણ નિશ્વિત થયા વિના રહેતું નથી. ચિરાગભાઈ પ્રકાશનું કિરણ બનીને આવ્યા હતા. આપણને ઉજાળી આપણી વચ્ચેથી વિદાય થયા છે. તેમનું જીવન કર્મનો સંદેશ બની મુક્તિનો માર્ગ બતાવશે. તેઓ આપણા માટે દીવાદાંડી બની જીવી રહ્યા હતા. તેમણે પ્રસ્થાપિત કરેલા માર્ગ પર આપણે ચાલી બતાવવાનું છે. ચિરાગ પ્રકાશ બની આવ્યો હતો, પ્રકાશ બની જતો રહ્યો છે. તેનો ઉજાસ આપણને સંસારભૂમિ પર ડગ ભરવા માર્ગ બતાવશે. ગુપ્તદાન કરી તેમણે સાચી માનવતાનો દાખલો બેસાડ્યો છે. માનવ અવતાર વૈભવી સુખ–સગવડ ભોગવવા મળતો નથી. માનવ અવતાર મુક્તિ મેળવા માટે મળતો હોય છે. માનવ અવતાર અન્ય જીવનું કલ્યાણ કરવા મળતો હોય છે. ચિરાગભાઈ દીપક બની અજવાળા પાથરવામાં સફળ થયા છે. તેમના જીવનનો પ્રકાશ અન્યના જીવનને પણ ઉજાળશે. તેથી તેમની વિદાયનો રંજ કરવાનું કોઈ કારણ નથી. સારો માણસ માર્ગ પર પસાર થાય છે, ત્યારે રસ્તા પર વિખરાયેલા કંટકો અને તીક્ષ્ણ કાંકરા દૂર કરી અન્યના માર્ગને સરળ બનાવે છે. માર્ગ પરના અવરોધો દૂર કરવા જાતે પીડા સહન કરી લે છે. ઉત્તમ કર્મ બજાવી પોતાની માનવતાને દીપાવે છે. તેમનો જીવનમંત્ર “બહુજન સુખાય, બહુજન હિતાય” નો હોય છે. ચિરાગ વોરા પણ એવી જ વિભૂતિ હતા. તેમનું કર્મફળ જમા થતા તેઓ આપણી વચ્ચેથી વિદાય થયા છે. તેમની સ્થૂળ વિદાયથી તમારે દુ:ખી થવું ન જોઈએ. તેમના સરનામે પહોંચવું હોય તો તેમણે બજાવેલા સત્કર્મો આપણે બજાવી આપણી માનવતાને ઉજાળીએ. તેમના અધૂરા કાર્યો પૂર્ણ કરવા કામે લાગી જઈએ.
માણસ આ ધરતી પર પોતાનું કલ્યાણ કરવા અવતાર ધારણ કરે છે. માનવ અવતાર ધારણ કરનાર દરેક જીવાત્માએ અન્યના કલ્યાણ માટે કર્મ બજાવવું જોઈએ. અન્યના હિતમાં આપણું પણ હિત છુપાયેલું હોય છે. અન્યના અહિતમાં આપણું પણ અહિત રહેલું છે. તેથી આપણા શાસ્ત્રોમાં પણ સર્વેના કલ્યાણની કામના કરવામાં આવી છે.
“ॐ सर्वे भवन्तु सुखिनः।
सर्वे सन्तु निरामयाः।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु।
मा कश्चित् दुःख भाग्भवेत्॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥’’
જ્યારે તમે ખરા દિલથી કોઈનું ભલું થાય, તેવી ઈશ્વરને કાકલૂદી કરો છો, ત્યારે તે પ્રાર્થના બની જાય છે. અધૂરા મને કરેલી પ્રાર્થના શુભકામના જરૂર બને છે, પણ પ્રાર્થના બની શકતી નથી, તેથી તે પરિણામ પણ આપી શકતી નથી. પોતાના માટે કરેલી પ્રાર્થના ધાર્યું પરિણામ આપી શકતી નથી. તેનું કારણ આપણી એકાગ્રતાનો અભાવ નથી. ખરા અર્થમાં પોતા માટે માંગણી કરવી એ પ્રાર્થના નથી,પણ ભીખ છે. ભિખારીને બધા મદદ કરવા જેમ તૈયાર હોતા નથી, તેમ ઇશ્વર પણ આપણી દરેક પ્રાર્થના સાંભળી મદદ કરવા હંમેશા તત્પર હોતો નથી. તેથી આપણા માટે કરેલી સ્તુતતિ પ્રાર્થના નહિ પણ એક પ્રકારની ભીખ છે. ભિખારીને જેમ દરેક વખત ધન મળતું નથી. તેમ આપણને પણ ઈશ્વર વારંવાર મદદ કરતો નથી. નરસી મહેતા અને મીરાંબાઈને અંતરમાં વ્યાપેલા ઉજાસ વડે ઇશ્વરના દર્શન થયા હતા. એટલું જ નહિ તેને જે તે સમયે મદદ પણ મળી હતી. જ્યારે વ્યક્તિ અન્યના દુ:ખરૂપી અંધકાર ખાળવા દીપક બની ઝળહળી ઊઠે છે, ત્યારે તેનું કલ્યાણ કરવાના ઉદ્દેશથી ઇશ્વર તેને જીવન–મરણના તોતિંગ ચક્કરમાંથી ઉગારી લેવા સહાય કરે છે. ઇશ્વર સંસારની ખટપટમાંથી ઉગારી લેવા જીવાત્માને પોતાની પાસે બોલાવી લે છે. આવી વિદાય સંસારના જીવોને વસમી અને અજુક્તિ પણ લાગે છે. પણ વધુ પડતો વૈભવ જીવાત્માને લખચોરાશી યોનીમાં ધકેલી દે છે. જેમ ઉનાળાનો સૂર્યનો તાપ આપણને આકુળવ્યાકુળ કરી દે છે, તેમ વૈભવ–વિલાસ આપણને મોહમાં ફસાવી ભ્રમિત કરી દે છે. જીવાત્માને ચલિત કરી કર્મબંધનમાં બાંધી દે છે.આસુરી લક્ષ્મી માણસને પાયમાલ કરી દે છે.ધનનો લોભ માણસને અસત્યના માર્ગે દોરી જાય છે.ચિરાગભાઈ પ્રવીણચંદ્ર વોરાએ ૪૩ વર્ષની ટૂંકી વયે આપણી વચ્ચેથી ભલે ચિર વિદાય લીધી હોય, પણ તેમણે માનવતાના મુલકને દીપાવ્યો છે, તેને સજાવ્યો પણ છે. પાંજરાપોળ હોય કે પ્રજ્ઞાચક્ષુ બાળકોના શિક્ષણની વાત હોય તેમણે પોતાના કર્મયજ્ઞને પ્રજ્જ્વલિત રાખી સેવાયજ્ઞમાં આહુતિ આપી છે. સેવાના કાર્યને ધબકતું રાખવા તન,મન અને ધનથી જોડાઈ ખરી માનવતાના દર્શન કરાવ્યા હતા. તેમના અદ્વિતીય વ્યક્તિત્વને મારા શત–શત વંદન.
૧૮ જાન્યુઆરી શનિવારના રોજ યોજાયેલી પ્રર્થનાસભા માત્ર ચિરાગભાઈના આત્માની ચિર શાંતિ માટેની શ્રદ્ધાંજલિ ન હતી. આત્મ દર્શનની ખોજ પણ હતી. અમારા કીર્તિભાઈ શાહ અને સુભાષભાઈ શાહના અંતરના ઓરડામાં ખીલી નીકળેલી સેવાબાગની મહેક હતી. સેવાના સંગીતની સુરીલી સરગમ પણ હતી. તેના મધુર સંવાદની કોમળ નિષાદના નાદનું કામણ ઓળઘોળ કરી દે તેવું હતું. સંગીતના સૂરોના વરસાદે નિર્મળ સ્નાન કરવાનો મોકો આપ્યો હતો. સંગીતના સૂર આજે શબ્દની સવારી કરી શોભતા હતા. શબ્દભાવની વર્ષા ઇશ્વર સમીપ લઈ જવા મહેકને વધુ સુગંધી બનાવતી હતી. મારા અંતરપ્રદેશનો કબજો સંવાદની સરગમે લીધો હતો. ચિરાગભાઈ વોરાના બંધુ અને ભગિનીના શબ્દો પુષ્પની કળીની જેમ ખીલતા હતા. ચિરાગભાઈના માનવતાલક્ષી કાર્યોની નોંધ તેમણે સભાને આપી અંતરના પડદા ખોલી નાખ્યા હતા. માનવ, માનવ માટે કેટલું કરી શકે છે! તેવા શબ્દની સોડમ શ્રદ્ધાંજલિ પાઠવવા ઊભા થયેલા વોરા પરિવારના સભ્યોની વાણીમાં,વરસાદના બિંદુની જેમ ટપકતાં હતાં. હું તેનાથી ભીંજાયો હતો, લથપથ થયો હતો. મનમાં ઘોડાપૂર આવ્યું હતું. લાગણીનું પૂર મને ખેંચી જાય તે પહેલા હું મારા અંતરની લાગણીના સૂરની સરગમ છેડવા ઇચ્છતો હતો. મારા શબ્દોનું પુષ્પગુચ્છ,હું હાથવગું કરી ભાવાંજલિ અર્પવા આવી પહોંચ્યો.
મૃત્યુ વિદાય ભલે હોય, તે ઇશ્વર સાથે જોડનાર સેતુ પણ છે. ચિરાગભાઈ વોરા તેને મળવાનું સરનામું આપણને આપીને ગયા છે. તેમનું સરનામું સત્કાર્યો છે. તે કાર્યો કરી આપણે તેમને મળવાનો લહાવો લઈ શકીએ છીએ. તેમણે સેવાની સંપત્તિ વડે મુક્તિનો ખજાનો ખરીદી લીધો છે. તેને પામવા તેઓ આપણને સરનામું આપીને ગયા છે. આપણે સૌ સત્કાર્યની ભૂમિ તરફ કદમ ઉપાડીએ. તે તેમના જીવનનો સંદેશ છે. ચિરાગભાઈના સંદેશના મધૂર સૂર અને તેમની લયના તાલે મારા અંતરના ઓરડે સત્કાર્યની ધૂન ગુંજતી રહેશે.
“તાળી પાડીને રામનામ બોલજો રે,
એના અંતરના પડદા ખોલજો રે,
તાળી પાડીને…
તાળી પાડી ચિરાગ પી. વોરાએ,
લખે “ઝગમગ” કહાની ભાવથી રે.
તાળી પાડીને…”
અંતરના ઓરડેથી સેવાના સમ્રાટ ચિરાગ પ્રવીણચંદ્ર વોરાને મારા કોટી–કોટી વંદન.
